Bài
đăng trên Tuổi Trẻ cuối tuần 18/01/2015 và bản thảo ban
đầu
MÔ
HÌNH NÀO CHO MỘT BẢO TÀNG HÀNG HẢI VIỆT NAM ?
Thật
vô cùng thiếu sót ,là một quốc gia biển mà cho tới nay chúng ta chưa có một bảo
tàng hàng hải đúng nghĩa…Ý kiến này đã được nhiều nhà nghiên cứu nêu ra như tiến
sĩ Trần Đức Anh Sơn từ Đà Nẵng hay các nhà dân tộc học như Đặng Nghiêm Vạn,Ngô
Đức Thịnh,Nguyễn Duy Thiệu …từ Hà Nội.Không chỉ có giới nghiên cứu trong
nước,nhiều các nhà dân tộc học nước ngoài đã nêu ra vấn đề này,trong đó đáng chú
y nhất là hai người Mỹ “mê thuyền Việt” –như chữ của báo Tuổi Trẻ đã viết về
những người bạn này trên số báo 1/10/2005 .Trong một bức thư gần đây,Ken Preston
viết :” Tôi nghĩ đã tới lúc phải có một Bảo tàng Hàng hải Quốc gia của Việt
Nam,có thể giống như Bảo tàng Mystic tại Mỹ nhưng toàn bộ chỉ nói về lịch sử
hàng hải Việt Nam .Tôi hình dung ra trên mặt nước sẽ trưng bày sống động các
thuyền buồm và thuyền chèo đủ mọi cỡ loại ,có một xưởng đóng thuyền theo kiểu
truyền thống đang hoạt động …Tất cả để cho người Việt Nam có thể tự hào về nó và
những người ngoại quốc có thể học tập từ đó
“
1/Mô
hình nào cho một bảo tàng hàng hải
?
Mặc
dù chưa có một bảo tàng hàng hải hoàn chỉnh nhưng rải rác trên khắp đất nước ta
có những bảo tàng với “yếu tố hàng hải” như Bảo tàng Hải quân Hải Phòng,Bảo tàng
Sinh vật biển của Viện Hải dương học Nha Trang,bảo tàng của các lãnh tụ có cuộc
đời hoạt động gắn với tàu thuyền như Bảo tàng Hồ Chí Minh,Tôn Đức Thắng ,kho đồ
cổ từ các cuộc khai quật dưới nước của Bảo tàng Lịch sử,bảo tàng Cù Lao Chàm,bảo
tàng Quang Trung huyện Tây Sơn Bình Định,bảo tàng trận Rạch Gầm-Xoài Mút Mỹ
Tho,bảo tàng tư nhân tại Phú Quốc,nhà trưng bày tại Hội An…Trên thế giới,theo
thống kê hiện nay có khoảng vài nghìn bảo tàng hàng hải và người ta vẫn tiếp tục
xây mới các bảo tàng chuyên đề này.Ví như Trung Quốc ,ngoài bảo tàng thuyền nổi
tiếng tại Tuyền Châu,một hệ thống các bảo tàng chuyên đề về Trịnh Hòa, bảo tàng
hải quân Thanh Đảo,bảo tàng trên hai mẫu hạm to lớn mua lại của Nga tại Thiên
Tân và Thâm Quyến ,người ta vừa hoàn chỉnh Bảo tàng Hàng hải Quốc gia khổng lồ
tại Thượng Hải ,trong khi Thiên Tân lại đang có dự án bảo tàng hàng hải lớn hơn
nhằm cổ vũ “tinh thần biển” cho một nước Trung Hoa đang bành trướng trên đại
dương !Về mặt tổ chức,các bảo tàng hết sức đa dạng .Có thể đó là nơi lưu trữ bản
gốc của các di vật hàng hải ,các bản vẽ,hải đồ,các chi tiết của con tàu ,những
cuốn sách cổ …như bảo tàng Greenwich Luân Đôn dẫn đầu với trên 2 triệu hiện
vật.Có bảo tàng lấy trung tâm là một hay nhiều con tàu cổ đi kèm theo nơi lưu
trữ các di vật hàng hải.Nhưng phổ biến nhất hiện nay là những bảo tàng “sống”
,giúp cho khách tham quan sống thật với môi trường hàng hải lịch sử,với những
chiếc thuyền buồm cổ xưa ,được “tương tác” qua các thiết bị công nghệ số hay các
vật thật để trải nghiệm bão tố ,đọc các tấm hải đồ,cùng say sóng với con tàu
…bên cạnh việc xem các hiện vật ,nghe lời thuyết minh có thể đôi lúc thấy nhàm
chán .Bảo tàng Mystic bên bờ Đại Tây Dương mà Ken nêu ra là một ví dụ cho một
bảo tàng “sống” như vậy ,với các con tàu cột buồm cao vút thuộc nhiều thời đại
dẫn dắt khách tham quan trở về “Kỷ nguyên Vàng của Buồm”,khi các cánh buồm nó
gió tung bay khắp các đại dương.Giản dị hơn Mystic là bảo tàng hàng hải của San
Francisco ,dựa trên nền tảng của một cảng cá xưa cũ nay không còn sử dụng.Tòa
nhà lớn dùng để lưu trữ các hiện vật,giống như mọi bảo tàng hàng hải khác .Dọc
theo đường ra cầu tàu là một loạt hàng quán bán lưu niệm,các cửa hàng ăn uống
mang phong cách biển ,trang trí các cờ đen của hải tặc ,những “Đảo dấu vàng”
theo tiểu thuyết của nhà văn Stevenson hay “Robinson” một mình trên hoang
đảo.Khi sắp tới bến tàu là một xưởng đóng thuyền hoàn toàn theo phong cách cổ
xưa với các cách ghép gỗ,bào mộng thủ công .Bên cạnh các cọc buộc thuyền là
những cột thi đố buộc các nút dây quen thuộc dùng trong hàng hải như nút dẹt,nút
thuyền chài…Và những con thuyền đón khách là các con thuyền lịch sử quen thuộc
với người dân ven bờ Thái Bình Dương để đánh bắt cá tới tận Alaska hay đưa các
di dân tới vùng Tây nước Mỹ này trong các cơn sốt đào vàng vào năm 49 của thế kỷ
19.
Hình
1-Dựng buồm trên chiếc mảng Sầm Sơn để thực hiện chuyến viễn du 5500 dặm vượt
Thái Bình Dương sang Mỹ năm 1993[1].Giúp
cho nhà du lịch Tim Severin chỉ huy công việc này là Nick Burningham (râu quai
nón,đứng dưới cột buồm),một chuyên gia về tàu thuyền cổ đến từ Úc.Sau chuyến làm
mảng Sầm Sơn,Nick làm cố vấn cho bảo tàng thuyền Tuyền Châu Trung
Quốc
|
2/Một
hội thảo mini tại Hội An
Mong
mỏi của Ken về một bảo tàng hàng hải đã dẫn tới một cuộc hội thảo mini tại Hội
An vào trung tuần tháng Chạp vừa rồi.Biết tin Ken đang rong ruổi xe máy từ Trà
Cổ tiến dần về miền Trung, Đỗ Nguyên Ái mê thuyền buồm từ Sài Gòn đề nghị anh em
kéo ra Hội An đón Ken .Cuộc gặp mặt có dân ghe thuyền Hội An,những người chơi
thuyền từ Đà Nẵng,có Trung tâm Bảo tồn Di sản ,có cả giàng viên và sinh viên
Khoa Đóng tàu từ Đại học Đà Nẵng và được tổ chức tại hội trường Đại học Phan
Châu Trinh .Vượt chặng đường từ Huế vào bằng chiếc xe máy LiFan Trung Quốc,Ken
kể lại anh vừa trọ tại nhà một cựu chiến bình năm 1971 đã chiến đấu tại vùng
Biên Hòa.Đó cũng là năm Ken được đưa tới Biên Hòa ,và ở tại đó hai năm .Hiện
nay,anh sống tại đảo Bainbridge ,cách trung tâm Seattle –thành phố quen thuộc
với chúng ta nhờ đó là trung tâm của hãng máy bay Boeing và phần mềm
Microsoft-bằng một chuyến tàu phà kéo dài hơn một giờ.Từ hơn mười năm nay,anh
thường xuyên đi du lịch Việt Nam và hai nước láng giềng ,mọi việc được ghi chép
trên blog “Thuyền và Cơm” (boatsandrice) và những cuốn sách ảnh tỉ mỉ về các
con thuyền dọc theo bờ biển nước ta.Đến nay,người nước ngoài tìm hiểu văn hóa và
sinh sống trên đất nước ta đã là chuyện bình thường,tới nhóm nhạc “Ngũ cung và
cây đàn đá “ cũng có một “ông Tây” là David Peyen ,nhưng gần hai chục năm
trước,một kẻ “lạ mặt”,rây ria xồm xoàm ,phóng xe máy tới các làng chài,giương
máy ảnh ,nhẩy lên chèo thuyền thúng là một hành động “đáng ngờ” với nhiều cơ
quan chức năng.Ken còn là người biên tập bản tiếng Anh của cuốn sách “Thuyền
buồm ở Đông Dương” ,một cuốn sách kinh điển về tàuthuyền Việt Nam do một ông
Chánh Kiểm ngư người Pháp ,tên là J.B.Pietri ,xuất thân từ một hoa tiêu trên
sông Sài Gòn ,đã xuất bản vào năm 1943[2].Công
việc của Ken tiếp nối người đi trước của anh,ông John Doney người khởi xướng lập
một “Quỹ Di sản Thuyền bè Việt Nam” .John Doney đã mất vào năm 2009 do một tai
nạn xe hơi ,nhưng những hiện vật mà ông đem về từ Việt Nam như những chiếc thúng
chài,chiếc “nốc” Huế được “khâu” từ năm tấm ván vẫn được lưu giữ tại một Trung
tâm ở Cảng Townsend phía Tây Bắc của
Seattle.
Hình
2-Ken Preston giữa những ngư dân miền Trung .Anh đến với họ bằng chiếc xe máy và
một nụ cười ,cùng “năm trăm từ tiếng Việt” mà anh thú nhận .Nhưng thực ra ,anh
biết hơn nhiều
!
|
3/Những
bước đi thực tế ?
Đề xuất xây dựng mới một bảo tàng,chắc chắn gặp phải nhiều ý kiến lo ngại.Chẳng
phải chúng ta đã có Bảo tàng Hà Nội khổng lồ mà chẳng biết bày cái gì hay hệ
thống bảo tàng của chúng ta hiện nay công suất sử dụng rất thấp ,trừ một vài bảo
tàng đã mạnh dạn đổi mới như bảo tàng dân tộc học,bảo tàng Phụ nữ Hà nội…Về mặt
quan điểm,chúng ta cần làm cho toàn xã hội thấy sự cần thiết phải có bảo tàng
hàng hải nhằm nâng cao “tinh thần biển” của toàn dân tộc nhưng có lẽ cần có
những bước đi hết sức thiết
thực
Trước hết,các bảo tàng có gắn với hàng hải ,các cơ quan ,công ty hàng hải cần cố
gằng lưu giữ những gì còn lại như Bảo tàng Hải quân giữ con tàu không số nguyên
vẹn còn sót lại hay những mảnh còn đắm chìm tại Cà Mâu,Vũng Rô,Bảo tàng lịch sử
với con tàu tăng-kích 174 còn nằm gửi tại Ninh Bình …Thật đáng tiếc,khi tìm
hiểu về các chuyến tàu Bắc Nam ngày thống nhất,chúng tôi điện hỏi đại phó Nguyễn
Bá Trí đã về hưu tại Thanh Hóa ,anh cũng không biết Công ty đã vứt cuốn Nhật ký
của tàu Thông Nhất vào lúc nào
!
Việc nghiên cứu lịch sử hàng hải dân tộc hiện nay có thể nói chưa đáng là
bao.Nếu chỉ một đường thêu của chiếc váy Mường đã là đề tài cho nhà dân tộc học
Nguyễn Đổng Chi theo đuổi trong nhiều năm thì biết bao chi tiết hàng hải từ con
mắt thuyền,chiếc “ngà”,chiếc “mõ” ,bao nhiêu loại thuyền …xứng đáng để chúng ta
ghi chép,nghiên cứu,đối chiếu với các dân tộc khác ,để tạo nên một đội ngũ các
nhà dân tộc học hàng hải thời hiện đại.Trong cuộc hội thảo mini tại Hội An vừa
rồi,giảng viên Nguyễn Tiến Thừa từ Đại học Đà Nẵng đã có đề xuất khá hay “Trong
khi chúng ta chưa đóng lại các con thuyền cổ xưa thì việc vẽ lại theo lời
kể,theo một số vật mẫu còn sót lại ,theo một số con thuyền còn đang dùng , bằng
các công cụ thiết kế tàu với các bản vẽ tuyến hình,kết cấu …bằng các phần mềm
hiện đại là cần thiết để tạo ra một thư viện “ảo”là hết sức cần thiết để chúng
ta có thể chế tạo lại khi có điều kiện “Và nhóm thày trò này đã bắt tay vào một
việc đầu tiên :vẽ lại chiếc ghe nang trước khi chiếc ghe này được đưa về bảo
tàng Cù Lao Chàm
.
Cuối cùng thì việc chọn địa điểm cho một bảo tàng hàng hải cũng phải đặt ra .Một
bến cảng xưa cũ không còn sử dụng ư ? Trên đất nước ta thiếu gì những cảng cá
đầu tư vài chục tỷ đồng không sử dụng được,nhưng lại ở xa các khu dân cư còn khu
vực nhà máy Ba Son hay khu Tân Cảng đã giải tỏa ở vào nơi đô thị sầm uất ,rất
thích hợp cho một quần thể “Công viên Hàng hải “ có ích cho cộng đồng nhưng lại
đã có chủ với những dự án đô thị hấp dẫn.Vậy chúng ta trông chờ vào những dự án
bến cảng du thuyền,các marina mà các ông chủ đang cho mọc lên dọc ven biển,ven
cửa sông lớn . Vào một ngày đẹp trời nào đó,các đại gia không chỉ ngắm nhìn các
mô hình thuyền buồm hay bức tranh buồm no gió trong phòng khách sang trọng với
dòng chữ “Nhất phàn phong thuận”phù hộ cho làm ăn khấm khá như thuyền được gió
mà gắn các công trình bến cảng này với một bảo tàng hàng hải ?Còn đầu tư hoàn
toàn bằng ngân quỹ quốc gia –mong ước là như vậy- có lẽ cũng khá khó khăn khi
tiền của đã đổ nhiều xuống sông xuống biển theo các dự án Vinashin,Vinalines
trong khi yêu cầu nâng cao “tinh thần biển” cho dân tộc luôn là một yêu cầu cấp
bách .
[1]Xem
“Be tre Việt Nam du ký vượt 5500 dặm Thái Bình Dương” bản dịch tiếng Việt của Đỗ
Thái Bình và Vũ Diệu Linh từ cuốn du ký của Tim Severin ,XB Trẻ ấn hành
2014
[2] Cuốn
sách “Voiliers d’Indochine” do J.B Pietri vẽ và viết ,nhà xuất bản SILI tại Sài
Gòn ấn hành năm 1943 và 1949.Bản tiếng Việt do Đỗ Thái Bình thực hiện từ bản
tiếng Pháp và tiếng Anh,XB Trẻ ấn hành dự kiến ra mắt
03/2015